من به مباحث توسعه ایران علاقمندم و گاه‌به‌گاه و نه به صورت تخصصی و متمرکز در اینباره مطالعه میکنم. سال گذشته در کتابفروشی‌های مورد علاقه‌ام که قدم می‌زدم به یک کتابی برخوردم به نام ایران، جامعه کوتاه مدت نوشته دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان و ترجمه‌ی عبدالله کوثری. سه دلیل جذاب برای خرید این کتاب نامِ بزرگ نویسنده، عنوان بسیار جالب کتاب و همسو با علاقمندی‌های من و البته نام معتبر مترجم روی جلد بود. کتاب را خریدم و از این خرید، بسیار خوشحال و خرسند شدم و امروز در کتابخانه زمان به همراه دو کتاب دیگر خدمت شما معرفی میکنم.یکی از ویژگی‌های نوشته‌ها و گفتگوهای دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، سادگی و روانی نوشته‌هاست. به طوری که برای یک خواننده عمومی، آشنایی با افکار و ایده‌های دکتر کاتوزیان بسیار ساده و آسان است. او درباره‌ی این ویژگی نوشته‌های خود دربرابر نوشته‌های پیچیده و ابهام‌دار برخی از روشنفکران (در گفتگو با محمد صادقی) چنین می‌گوید:
یکی از دلایل این ابهام یا اشکال این است که ما غالباً هر موضوع تخصصی را به زبان عادی و برای فهم عمومی طرح می‌کنیم. البته این لازم است که افکار و اندیشه‌ها و پدیده‌های هنری و فرهنگی به نحوی در دسترس عموم قرار گیرند. اما این سوای آن است که با خواندن یکی دو کتاب، قلم را برگیریم و درباره‌ی هر موضوعی قلم‌فرسایی کنیم، چون در این صورت خود مطلب را نفهمیده‌ایم، و به قول ناصر خسرو کسی که چیزی نداند به دیگری چگونه تواند آموخت؟ نکته‌ی دیگر اینکه اگر کسی واقعاً حرفی برای گفتن داشته باشد، یعنی آنچه را بیان می‌کند خوب بداند، می‌تواند آن را به ساده‌ترین شکلی بیان کند (بگذریم از اینکه در هر حال نظرات بزرگ و تاریخی غالباً ساده، سهل و ممتنع‌اند، مانند قانون جاذبه نیوتن و نظریه نسبیت انیشتین). به عبارت دیگر در خیلی موارد پیچیده بودن مطلب یا به دلیل آن است که خود گوینده و نویسنده آن را خوب نمی‌داند یا اینکه اصلا مطلب قابل عرضی در میان نیست و پیچیدگی و ابهام فقط برای آن است که شنوندگان و خوانندگان گمان کنند مطلب مهمی ارائه می‌شود.
من هم با به نوبه‌ی خودم موافقم. فکر میکنم با چنین ایده‌ای همچنان پشتِ نوشته‌ها و گفته‌هایم حاکم باشد تا بتوانم به بهترین شکل ممکن آموزش‌های خودم را ارائه کنم. با این مقدمه برویم سراغ کتاب‌هایی که در این مطلب قرار است برای شما معرفی کنم.
ایران، جامعه کوتاه مدت
این کتاب شامل چهار مقاله از دکترمحمد علی همایون کاتوزیان بود:
- ایران، جامعه کوتاه مدت
- مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران
- انقلاب برای قانون
- ملک‌الشعرا بهار در دوران مشروطه
کتاب یک ایده و هسته‌ی مرکزی دارد به نام «جامعه کوتاه مدت» که در مقاله اول تلاش کرده‌است این نگاه را با سه عنوان و دلیل بیان کند. من این نکات را قبلا در یک گفتگو با عنوان مدیریت زمان یا زمانه؟ آورده‌ام که در اینجا دوباره می‌آورم:
دلایل سه گانه
دکتر کاتوزیان دلایل سه گانه‌ای برای کوتاه مدت بودن جامعه ایران بیان می کند:
مشکل مشروعیت و جانشینی: از ویژگی های جامعه کوتاه مدت آزمون ناپذیری معیار مشروعیت و جانشینی است. هیچ مبنا و معیار مشخص نداشته ایم و به همین دلیل بسیاری از فرامانراویان، اعضای خاندان سلطنتی و نیز وزرا و فرماندهان قربانی شده اند اما در جامعه اروپایی (به عنوان جامعه بلند مدت) یک اصل ثابت و تقریباً نقض ناشدنی وجود داشت: نخست زادگی. که البته بحران های بسیار زیاد و قتل ها و پایمال شدن منابع ملّی ایران بر اساس همین بی قاعدگی را می توان به طور مفصل در این مقاله خواند.
بی اعتباری جان و مال: از ویژگی نخست سرچشمه می گیرد و از آنجایی که شاه نایب خداوند بر روی زمین است، بر جان و مال همه اتباع دستی گشاده دارد و داستان های بسیاری از غارت اموال عمومی مردم، تجار، بزرگان و حتی وزرا و نزدیکیان.ما هیچ قاعده ای برای محدود کردن حکام نداشته ایم و آنها هرچه خواسته اند، کرده اند و ما یاد گرفته ایم که راه دروهایی برای خودمان پیدا کنیم.
مشکل انباشت و توسعه: دکتر کاتوزیان می نویسد که تقریباً همه توافق دارند که انقلاب صنعتی محصولِ انباشت سرمایه و بکارگیری آن در مسیر صنعتی شدن بود. اما دلایل بالا هیچگاه اجازه نداده است اما «انباشت» در همۀ ابعاد آن (علمی، تجربی، هنری، فرهنگی و….) داشته باشیم. و اگر بخواهیم بپرسیم چرا انباشت در ایران مدرن و دارای (در برخی دوره ها) چرا رخ نداده؟ باز هم پاسخ را در ترس از غارت و نداشتن چشم انداز بلندمدت می توان جست.
دکتر کاتوزیان در ادامه مورد سوم بخشی از نوشتۀ سال ۱۹۷۸ درباره کوتاه مدت بودن جامعه ایران چنین می آورد:
مالک ایرانی هیچ حقی بر مالکیت خود و هیچ امنیتی برای عایدات خود نداشت، اموال سرمایه‌دار اروپایی مشمول آزادی خدشه‌ناپذیر (طبیعی) میشد و اموال فئودل اروپایی مشمول حق خدشه ناپذیر (طبیعی) بود اما عایدات و ثروت مالک ایرانی امتیازی قابل انتقال بود و همین ناامنی شامل درآمد و ثروت بازرگانان نیز میشد، هم در حیات آنان و هم بعد از مرگشان.
انباشت سرمایه مستلزمِ تعویقِ مصرفِ فعلی یعنی پس انداز است و پس انداز مستلزم حداقلی از امنیت و اعتماد به آینده است. نکته جالب این است که در مملکتی که خود پول – تا چه رشد به سایر دارایی‌های مادی – در خطر مصادره بود، سرمایه مالی انباشت می شد و تجارت برقرار بود… سرتاسر تاریخ ایران و وقایع‌نامه‌های موجود آکنده از مثال‌هایی از این ناامنی و پیش بینی ناپذیری است.
.
این کتاب توسط نشر نی منتشر شده است. پیشنهاد من این است که اگر تنها به خاطر مقاله‌ی معرفی شده در بالا این کتاب را خریداری کرده و با این ایده‌ی تلخِ آقای همایون کاتوزیان آشنا شوید برای شما بسیار مفید خواهد بود.
در جستجوی جامعه بلند مدت
کتاب دومی که در راستای مرور دیدگاه‌های آقای دکتر همایون کاتوزیان تهیه کردم گفتگوی آقای کریم ارغنده‌پور با ایشان بود که با عنوان «در جستجوی جامعه‌ی بلند مدت» توسط «نشر نی» چاپ شده بود. فکر میکنم این کار من در راستای ایده‌ی «مرور کریستالی» است که یادگیری را باید عمیق‌تر و با شبکه‌سازی مناسبی در ذهن برقرار کرد.
کتاب بالا متن گفتگوهای آقای کریم ارغنده‌پور با آقای همایون کاتوزیان درباره‌ی نظریه‌ی «جامعه کوتاه مدت» ایشان است. در این کتاب، علاوه بر سوالات خودشان، حاصلِ نقدها و بحث‌های پیرامون این کتاب توسط صاحب‌نظران را هم منتقل کرده‌اند و پاسخ‌های جالب آقای دکتر همایون کاتوزیان را دریافت کرده‌اند.
دانلود خلاصه کتاب
من این کتاب را به صورت کامل خلاصه‌نویسی کرده‌ام که در تصاویر آن از لینک‌های زیر قابل دانلود می‌باشد:
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۱ و ۲
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۳ و ۴
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۵ و ۶
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۷ و ۸
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۹ و ۱۰
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۱۱ و ۱۲
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۱۳ و ۱۴
خلاصه‌ی کتاب درجستجوی جامعه بلند مدت – صفحه ۱۵ و ۱۶
همچنین اگر علاقمند هستید، تصاویر بالا را در قالب یک فایل PDF درآورده‌ام و می‌توانید از لینک زیر دانلود کنید:
دانلود رایگان فایل PDF درجستجوی جامعه بلند مدت
قبل از آنکه به سراغ سومین کتاب برویم، می‌خواهم دو فایل صوتی به شما عزیزان معرفی کنم که می‌توان هردوی آنها را مرتبط با بحثِ نگاه بلند مدت دانست:
فایل صوتی: نگاه دراز مدت و سرنوشت
فایل صوتی: پیروزی فکر بر احساس و عصبانیت (زندگینامه چوئن لای)
نوسازی ناتمام
کتاب سوم و کوچک دیگر با عنوان «نوسازی ناتمام» که متن گفتگوهای آقای محمد صادقی با دکتر محمد علی همایون کاتوزیان است. این کتاب هم در راستای تکمیل بخش‌های مطالعاتی قبلی من بوده و تقریبا می‌توان گفت پاسخی به انواع نقدها و بحث‌های محوری پیرامون نظریات آقای کاتوزیان است. البته در این کتاب هم آقای کاتوزیان نظریات تنوع خودشان را درباره‌ی مسائل مختلف تاریخی، تاریخ معاصر و شخصیت‌های تاریخی و ناتوانی‌ها و نارسایی‌های ایرانیان بیان کرده‌اند.
دانلود خلاصه کتاب نوسازی ناتمام
کتاب حجم بسیار پایینی دارد اما محتوای غنی و جالبی را برای خوانندگان هدیه می‌دهد. این کتاب کوتاه نیز چهار بخش اصلی دارد که دو بخش آن را به صورت خلاصه‌نویسی خدمت شما تقدیم میکنم:
خلاصه‌ی کتاب نوسازی ناتمام – گفتگو با محمدعلی همایون کاتوزیان – صفحه ۱ و ۲
خلاصه‌ی کتاب نوسازی ناتمام – گفتگو با محمدعلی همایون کاتوزیان – صفحه ۳ و ۴
خلاصه‌ی کتاب نوسازی ناتمام – گفتگو با محمدعلی همایون کاتوزیان – صفحه ۵ و ۶
.
یک بحث جالبی هم آقای کاتوزیان درباره‌ی شاعر بزرگ ایرانی سعدی دارند که خلاصه و چکیده نظریات ایشان را می‌توانید در عکس‌های بالا مشاهده کنید. علتِ شناخت عمیق آقای دکتر همایون کاتوزیان از سعدی به دلیل آن است که کتاب‌های «سعدی شاعر عشق و زندگی» و «عاشقی‌های سعدی» از جمله تألیفات پرمایه اوست. شاید برای شما هم جالب باشد که در یک دوره‌ای سعدی، تحریم شده بود. این مطلب را در روزنامه اطلاعات می‌توانید بخوانید.
سایر مطالب مرتبط
دوستان گرامی، من برخی از خلاصه‌نویسی‌ها و یادداشت‌برداری‌های خودم را در همین وب‌سایت منتشر میکنم اگر علاقمند هستید می‌توانید سایر یادداشت‌ها و خلاصه‌ها را در آدرس زیر پیدا کرده و دانلود کنید:
آرشیو خلاصه‌نویسی و یادداشت‌برداری‌ها
همچنین کتاب‌هایی که مربوطه به تاریخ باشند را با عنوان کتاب‌های تاریخی کتابخانه زمان می‌توانید پیدا کنید.
همچنین کتاب‌هایی که در این پست معرفی شده‌اند به کوتاهی به زندگی افراد زیادی از نگاه آقای کاتوزیان پرداخته شده (مثل ملک‌الشعرا بهار در کتاب ایران جامعه کوتاه مدت).
من کتاب‌هایی که درباره‌ی زندگینامه – بیوگرافی افراد باشد را هم جداگانه تقسیم‌بندی کرده‌ام که در بخش «زندگینامه – بیوگرافی» می‌توانید آنها را پیدا کنید.
لازم به اشاره است که من تاریخ معاصر و مباحث توسعه‌ای ایران را با یک هدف مشخص دنبال میکنم. تلاش دارم تحت عنوان «زمان ملی یا عمومی» به باخت‌های بزرگی که در سطح ملی و جامعه و از دست دادن زمان بوده است بپردازم که امیدوارم این امر در آینده ابعاد بیشتری و دقیق‌تری را پوشش بدهد.
سخنرانی دکتر همایون کاتوزیان درباره‌ی انقلاب مشروطه
دکتر همایون کاتوزیان در همه‌ی نوشته‌ها و گفتگوهای بالا نگاه بسیار ویژه، پرتکرار و عمیقی پیرامون انقلاب مشروطه ایران دارند. در اینترنت جستجو کردم و این ویدیوی سخنرانی ایشان را با عنوان: مشروطه، انقلابی که برای قانون بود را پیدا کردم که تقریبا بسیاری گفته‌های ایشان را در کتاب‌ها و گفتگوهای بالا دربر می‌گیرد. این ویدیو در سایت یوتیوب در این آدرس بارگذاری شده است و البته شما می‌توانید آن را به صورت مستقیم در این بخش مشاهده کنید:
من ویدیو بالا را کامل گوش کردم، به نظرم بسیاری از مطالبی که در این ویدیو بیان شد، در این سه جلد کتاب کوچکی که خدمت دوستان معرفی کردم، آمده است. علاقمندان می‌توانند فیلم سخنرانی ایشان را هم بشوند و نگاه بهتری به موضوع داشته باشند. (شما می‌توانید ویدیوها و فیلم‌های بیشتر را در تلوزیون زمان مشاهده کنید.)
نقدی بر همایون کاتوزیان و نظریه جامعه کلنگی و کوتاه مدت
پیشنهاد میکنم اگر علاقمند هستید فایل PDF نقدی که توسط ایرنا درباره‌ی نظریه‌های دکتر همایون کاتوزیان منتشر شده است را دانلود کرده و مطالعه کنید. به نظر می‌رسد لازم است که چنین دیدگاه‌هایی به طور شایسته‌ای نقد شود تا ابعاد آن برای علاقمندان مشخص گردد:
دانلود PDF نقد نظرات محمدعلی همایون کاتوزیان
کتابخانه زمان:
دوستان عزیز این نوشته مربوط به یکی از کتاب‌های معرفی شده در کتابخانه زمان است. من سجاد سلیمانی روی بحث زمان و مدیریت زمان کار میکنم و در این کتابخانه، کتاب‌های مربوط و پیشنهادی خودم را معرفی میکنم. اگر علاقمند هستید، روی لینک زیر کلیک کنید تا کتاب‌های بیشتری را مشاهده کنید:
« کتابخانه زمان »
لینک اختصاصی و آدرس کوتاه این مطلب:
3 دلیل عمده کاتوزیان ممکن است برای اروپائیان جالب توجه باشد اما برای ایرانی، ساده سازی و ساده انگاری است: دلیل اقامه شده اول: این یکی چیز منحصر به ایران نبوده است.
دلیل اقامه شده دوم: این یکی از اساس نادرست است چرا که بی اعتباری و ناامنی عامه مردم در همه جای دنیا بوده است. با این تفاوت که در ایران ثروت مند شدن به واسطه نزدیکی به حکومت بوده و هست و به همین دلیل نبود مشروعیت ثروت، انباشت سرمایه در ایران، اتیه ای تامین شده نداشته است و حاکم بعدی ان را صاحب می شده است. نبود امنیت نتیجه اش را در بزدلی و نداشتن جربزه نشان داده و می دهد.
دلیل اقامه شده سوم: دلیل عمده و اصلی این است که هر دو دلیل دیگر را از ان می توان استخراج کرد و دلیل این کوتاه مدتی را باید در کوته فکری و غزل وار بودن ایرانی دید – همان گونه که اقبال لاهوری در پایان نامه دکترایش اورده- که حوصله منظومه و چکامه و مثنوی را ندارد و با غزل دل خوش است. حتی می توان گفت که بیگانه ها با اطلاع از همین اصل، همیشه تلاش می کنند مانع از رسیدن ایرانی به نسل سوم خود شوند. با این توضیح که: نسل اول مهاجری از روستا است و بینشی روستایی و خوش نشین دارد/ نسل دوم متولد شهر اما فاقد بصیرت است و نسل سوم است که خود را مالک و وارث زمین و ملک می داند.