⌛فیلم درمانی چیست و چه کمکی میکند؟ چگونه؟ چرا باید فیلم خوب ببینیم؟ | سجاد سلیمانی

اگر از مخاطبان وبسایت من باشید با یکی از بخش های مهم سایت من «فیلم درمانی» است (که آن را فیلم تراپی film therapy یا سینماتراپی هم می‌گویند). بخشی که همواره آن را به روزرسانی می‌کنم و بهترین فیلم های تاریخ سینمای ایران و جهان را به همراه نوع نگاهم به آنها و مسائلی که باید از آنها بیشتر بیاموزیم را اشاره می‌کنم.

در واقع اینجا می‌خواهیم از یک ابزار روانی و یک روش نوین نام ببریم، خیلی ساده: فیلم می‌بینم که درمان شوم، اما چرا و چگونه؟ این‌ها سوالات مهم روش کار را مشخص خواهد کرد.

اما شاید برای شما هم جالب باشد که بخواهید بدانید برای منی که در زندگی خیلی اهل فیلم دیدن نبودم، چرا و چگونه عاشق سینما شدم؟ چه تاثیری گرفتم ؟ و البته هنگام تدریس و در جایگاه یک مدرس، چه فیلم هایی را با چه هدف و رویکردی به زمان جویان عزیز خودم معرفی می‌کنم.

با من همراه باشید تا علاوه بر تشریح این مسائل و آموزش استاندارد رده‌بندی فیلم‌ها بر اساس سن و سال مخاطب و همچنین با نقل قول‌هایی که خواهم آورد، کمک‌تان کنم بهتر از قبل فیلم درمانی را درک کرده و به سینما یک جایگاه ویژه در ذهنتان اختصاص بدهید.

نگاهتان را تغییر دهید…

سینما و فیلم آیا همچنان صنعت سرگرمی است؟ واقعا کسی هست که این روزها از تاثیر ِ عمیق ِ فیلم‌ها و سریال‌ها بر روی افکار عموم مردم چیزی نداند؟

به لباس‌ها و آرایش موهای مردم و شکل صحبت کردن و رفتارشان پس از اوج گرفتن یک فیلم و یا سریال اثرگذار دقت کنید (نمونه‌های شدیدش برره‌ای صحبت کردن مردم پس از سریال برره مهران مدیری بود و یا رفتار نوجوان‌ها پس از دیدن یک فیلم جنگی کره‌ای و کفنگ‌فو!) این اثرات به مرور و طی ِ سال‌ها رخ می‌دهد و آدمی را دچار تغییر افکار و باورها و در مرحله‌ی بعد رفتارها می‌کند. (به روند ِ مبارزه با ماهواره در ایران دقت کنید و به شعارهایی که علیه ماهواره و تاثیرات منفی‌اش رو خانواده، درستی یا غلط بودن این شعارها جای بحث نیست، ترس از تاثیر فیلم‌هاست که همه آن را درک کرده‌اند).

اجازه بدهید روند دوست شدن خودم با فیلم‌ها را بگویم و سپس در نگاه ِ تخصصی یک روانشناس، دلایل پرداخت به «فیلم درمانی» را بررسی کنیم.

من اهل سینما و فیلم نبودم، الان عاشقش هستم

شاید برایتان جالب باشد که بدانید منی که این نوشته‌ها را می‌نویسم و فیلم‌های زیادی را دیده و به دوستانم معرفی می‌کنم، سال‌های بسیار زیادی از عمرم را هیچ فیلم سینمایی ندیده بودم!

من در ابتدای نوجوانی معتاد تلوزیون شدم و ساعت‌های بسیار زیادی را آن روزها پای تلوزیون می‌نشستم. تقریبا هر چیزی که از جعبه‌ی جادویی پخش می‌شد مرا جذب خودش می‌کرد (فیلم – تبلیغات بازرگانی و گفتگو و…) آنقدر به تلوزیون زل می‌زدم که چشم‌هایم سرخ می‌شد.

بعد در حدود سن ۱۵ سالگی به بعد درگیری جدی‌تری بادرس و مشق پیدا کردم و عملا وقت زیادی برای دیدن تلوزیون نداشتم (خانواده‌ی من هم کلا فیلم‌باز نبودند و اینطور نبود که همه باهم فیلمی را تماشا کنیم). این‌ها گذشت و پس از ۱۸ سالگی و قبول نشدن در دانشگاه وارد کار نظامی شدم.

آن روزها صبح در لباس نظامی (کادر ستادی) بودم و بعدازظهرها هم در مغازه‌ای که راه‌اندازی کرده بودم می‌نشستم و یا دانشگاه آزاد برای ادامه تحصیل می‌رفتم و تا نیمه شب مشغول بودم و بعدش هم لالا. عملا هیچ وقتی برای دیدن فیلم برای من باقی نمی‌ماند.

حدود سن ۲۶ سالگی با رهایی از شغل نظامی و آشنایی با دوستان ِ جدید و علاقمندی به مطالعات جدی‌تر آرام آرام به فیلم‌های سینمایی علاقمند شدم. به ویژه اینکه آن سال‌ها درگیر انتخاب همسر و شناخت آدم‌ها و روابط بینشان بودم که با بحث «فیلم‌درمانی» آشنا شدم و بر اساس لیست پیشنهادی روانشناسی به نام آقای بهنام اوحدی فیلم‌هایی را تماشا می‌کردم. (این لیست را در سایتم قبلا معرفی کرده‌ام)

و در ادامه وقتی خودم به تدریس روی آوردم و معلمی را انتخاب کردم، از این روندی که طی کرده بودم در قبال زمان‌جویان و شاگردان خودم استفاده کردم و از تاثیر آن بر روی مخاطبم بهره‌مند شدم.

البته توجه داشته باشید که رشته‌ی تخصصی من روانشناسی نیست و من در جایگاه یک روانشناس این فیلم‌ها را به مخاطبینم توصیه و پیشنهاد نمی‌کنم. بلکه اصلا روند «درمان» ندارم، بلکه با توجه به موضوعات آموزشی خودم که به صورت تخصصی آموزش مدیریت زمان می‌دهم، این فیلم‌ها را متناسب با آن پیشنهاد می‌کنم. روندی که بسیار مثبت و اثربخش بوده و باعث شد این کار را به صورت گسترده‌تر در سایتم پیش بگیرم.

آنچه در ادامه مطالعه می‌کنید نظراتِ تخصصی یکی از روانپزشکان خوبی است که فیلم درمانی را در ایران پایه‌گذاری کرده و گسترش داد. می‌خواهیم به صورت دقیق‌تر بدانیم فیلم‌درمانی چه تاثیراتی روی مخاطب خودش دارد.

فیلم درمانی در نگاهی گزیده

این عنوان مقاله‌ای است دکتر بهنام اوحدی (روانپزشک و درمانگر مشکلات جنسی زناشویی و خانوادگی) که توانسته است روند «فیلم‌درمانی» را در ایران به سرعت گسترش بدهد. عنوان دوم این مقاله که در روزنامه اعتماد منتشر شده است “شتاب بخشیدن به درمان با سود جستن از سینما” است که با هدف ایجاد بینشی در بین روان‌شناسان و روان‌درمان‌گراها و مراجعان آنها نوشته شده است و ما به عنوان یک مخاطب عمومی هم می‌توانیم از آن بهره‌مند شویم.

پیش از شناساندن شماری از فیلم ها و جنبه های سودمند و گاه بی همتای آنها در امر مشاوره و روان درمانی فردی و گروهی، جای آن دارد بار دیگر به گونه یی گزیده وار، کاربردهای گوناگون مکتب «فیلم (سینما)درمانی» در شتاب بخشیدن به روند مشاوره و فرآیند روان درمانی را مرور کنیم.

همذات پنداری با فیلم

۱- فیلم ها یک رشته الگوهای احساسی، اندیشه یی و رفتاری را برای بیماران به نمایش می گذارند تا آنها با این الگوها همذات پنداری کرده یا از آنها الهام گیرند و به برطرف شدن مشکلات امیدوار شوند.

فیلم ها برای بیماران و مراجعان شهامت و جسارت پدید آوردن دگرگونی های بنیادین در زندگی شان را به ارمغان می آورند.

دستیابی به بینش و نگرش

۲- فیلم ها می توانند به افرادی که نسبت به وجود، چیستی و چگونگی مشکل روانی – هیجانی و رفتاری شان «بینش» ندارند، در دستیابی به بینش و نگرش لازم برای آغاز و ادامه درمان یاری فراوان رسانند.

بیشترین سودی که در روان درمانی و زوج درمانی می توان از فیلم های سینمایی یا سریال های تلویزیونی جست، همانا یاری رساندن فراوان بیماران و مراجعان در «رسیدن به بینش» لازم و کافی است: امری که برای پدید آوردن انگیزه و اراده آغاز و قاطعیت ادامه درمان اهمیت چشمگیر دارد.

شباهت بسیار بین تماشای فیلم و فرآیند روانکاوی

۳- شباهت های بسیاری بین تماشای فیلم و فرآیند روانکاوی می توان یافت. شاید مهم ترین شباهت رویاپردازی آزادانه ذهن آدمی هنگام تماشای فیلم باشد.

آنچه در تماشای فیلم رخ می دهد رها شدن ناخودآگاه ذهن و روان از زنجیرهای واقعیت و پرواز آزادانه در همانندسازی و همذات پنداری با برخی از شخصیت های فیلم است. تماشای فیلم ها به خوبی می تواند همه مفاهیم روانشناختی را مورد ارزیابی و بازبینی قرار دهد.

انگ زدایی و برچسب برداری

۴- یک دستاورد بسیار سودمند و مهم فیلم درمانی، «انگ (استیگما)زدایی و برچسب برداری» از اختلالات (بیماری های) روانی و پدید آوردن «فرهنگ پذیرش و پشتیبانی از بیمار روانی» است. تماشای برخی فیلم ها همچون «سوته دلان»، «ذهن زیبا»، «هوانورد»، «به همان خوبی که رخ می دهد» و… می تواند مردمان را به این باور برساند که اختلالات (بیماری های) روانی همانند و همگون بیماری های پیکری هستند. این گونه فیلم ها نشان می دهند «بهنجاری (نرمالیتی) مفهومی شگفت انگیز و چالش پذیر و کشمکش پذیر است».

در واقع با تماشای این فیلم ها درمی یابیم که «همه ما مردمان گیتی، هر یک به گونه خود، از یکسری دیوانگی های اندکی برخورداریم. دلنگرانی و اضطراب چیزی نیست که ما بتوانیم آن را به طور کامل در خودمان خفه و نابود کنیم، بلکه بهتر است به این نکته بیندیشیم که چگونه با وجود آن خوب زندگی کنیم و سرفراز و کامیاب باشیم». همه فیلم های کمدی که واقع بینانه به این دیوانگی های جمعی ما آدمیان می نگرند و صرفا اختلالات یک آدم نگونبخت را زیر ذره بین نمی گذارند، می توانند در به چالش کشیدن مفهوم بهنجار (نرمال) سودمند واقع شده و مفهوم هنجاری (نرمیتیو) را جایگزین آن سازند.

به این گونه بیماران دچار اختلالات روانپزشکی از انگ (استیگما) پاسداری شده و توانایی کنار آمدن با اختلال خود در زندگی روزمره را به دست می آورند.

بازسازی خانواده ها پس از رخدادهای ناگوار و دردناک

۵- از فیلم ها به خوبی می توان با پدید آوردن پشتوانه هیجانی – احساسی، برای بازسازی خانواده ها پس از رخدادهای ناگوار و دردناک سود برد.

با سود جستن از فیلم درمانی می توان نقش ها و برهم کنش های پدر و فرزند را مورد ارزیابی قرار داد و بحث و گفت وگو را برای فرزندان و والدین آسان تر کرد.

فهم بهتر اختلالات روانی

۶- از فیلم ها برای آموزش مفاهیم پیچیده همچون چیستی، روند و درونمایه اختلالات روانی – رفتاری و سودمندی دارودرمانی و روان درمانی های گوناگون و نیز درمان های خودیاریگر، نه تنها برای بیماران، که همچنین برای دستیاران روانپزشکی، دانشجویان پزشکی، روانشناسی، مشاوره، روان پرستاری و مددکاری می توان سود جست.

از این رو تماشای فیلم هایی که درست و متناسب با مشکلات بیمار و بر پایه مفهوم سازی (کانسپچوالیزیشن) و جمع بندی (فرمولاسیون) آنها برگزیده شده باشند، انگیزه پیگیری دارودرمانی و روان درمانی را در بیماران پدید آورده و آنها را نیرومندتر می سازد. نمایان است روند و درونمایه هیجانی فیلم ها باعث زنده و ملموس شدن مباحث بالینی کلاس ها برای دستیاران و دانشجویان می شود.

نمایان شدن هیجانات

۷- در فیلم درمانی درمانگر با هیجانات بیمار سر و کار دارد و می تواند این هیجانات را هنگام تماشا یا پس از دیدن فیلم تحلیل کند. هنگام نمایش فیلم، کنش ها و واکنش هایی در ضمیر ناخودآگاه و نیمه آگاه آدمیان رخ می دهد که باعث بروز احساساتی مانند خشم و شادی و نمایه هایی چون خنده یا گریه می شود.

به این ترتیب، برخی احساسات پنهان از ضمیر ناخودآگاه به ضمیر آگاه جریان یافته و تخلیه هیجانی («کاتارسیس») و رهایی انرژی های روانی انباشته شده را فراهم می آورد. این پدیده برای بیمار، آرامش پدید می آورد. «ارسطو» در کتاب «بوطیقا» چنین گفته است: «تراژدی باید رحم و ترس را برانگیزد تا تخلیه هیجانی ممکن شود.»

تاثیر فیلم های طنزآمیز و کمدی افزون

۸- فیلم های طنزآمیز و کمدی افزون بر تخلیه انرژی روانی، سطح افسردگی بیماران را نیز کاهش می دهند. تماشای فیلم های خنده آور به دلیل کمک به روان شدن جریان خون، برای سلامت قلبی – عروقی آدمی سودمند است. پژوهشگران اشاره داشته اند برآمد به دست آمده از این کار، با یک دوره درمان از طریق مصرف داروهای قلبی و نیز داروهای افسردگی ستیز برابر بوده است. گروه پژوهشگران می گویند خنده در گشاد شدن شریان ها تاثیر دارد، اما پریشانی های روحی و روانی باعث تنگ شدن شریان ها می شوند.

خندیدن می تواند توان سامانه ایمنی بدن را افزایش بخشیده و اندازه هورمون های استرس را کاهش دهد. در حالی که گریه و مویه کردن پیام رسان های لئوسین -انکفالین را آزاد می کند که بهبود و تسکین دهنده درد هستند. گریه اندازه پرولاکتین را نیز افزایش می دهد که هورمونی است که طی استرس آزاد می شود و افزایش آن سبب پدید آمدن مشکلات و اختلالات جنسی و زناشویی می شود. پس پیدا و هویداست آدمی تا اندازه ممکن باید از گریه بگریزد و به خنده و خوشی و شادمانی رو آورد.

خودیاوری برای سود جستن از فیلم های سینمایی برای بهبود و رشد

۹- «سینمادرمانی پاپ کورنی» بنا به تعبیر دکتر «برژیت وولز» در کتاب «کتاب عملی سینمادرمانی: راهنمای خودیاوری برای سود جستن از فیلم های سینمایی برای بهبود و رشد»، به تماشای یک فیلم، تنها برای رهایی از زیر بار تنش و فشار هیجان ها و اندیشه های خودکار منفی اشاره می کند.

به چنگ آوردن موضوعات حساس زندگی پیشین و کنونی

و دهمین و آخرین مورد: فیلم درمانی شیوه یی بسیار سودمند برای به چنگ آوردن موضوعات حساس زندگی پیشین و کنونی مراجعان و راه آسانی برای رفتن سر اصل موضوع و پرداختن به نکات مهم زندگی زناشویی همسران است. آغاز کردن زوج درمانی با بحث درباره مشکلات بنیادین کاراکترهای یک فیلم از رویارو ساختن (کانفرانتیشن) سرراست مراجع بسیار آسان تر و در موارد فراوانی سودمندتر است.

برای مردمانی که بینش و آگاهی چندانی به خواست ها، اندیشه ها (افکار) و احساس های خود ندارند، فیلم ها به روند دست یافتن به بینش و خودآگاهی شتاب می بخشند یا دست کم دریچه یی برای نگاه کردن به آنها می گشایند.

لیست فیلم های معرفی شده

در آدرس زیر شما می‌توانید آرشیوی از فیلم‌های معرفی شده مرا مشاهده کنید و بر اساس یک برنامه‌ی بلندمدت، بسیاری از آنها را ببینید (یا اگر قبلا مشاهده کرده‌اید یک بار دیگر، از این زاویه فیلم‌ها را ببینید). برای دیدن لیست کامل فیلم‌ها روی لینک زیر کلیک کنید:

آرشیو لیست معرفی فیلم‌ها

رده بندی فیلم ها بر اساس سن و سال مخاطب

یکی از بحث های مهم در پرداختن به بحث فیلم این است که محتوای فیلم ها مناسب سن و سال مخاطبین باشد. رده بندی سنی فیلم ها توسط “انجمن تصاویر متحرک آمریکا” انجام می شود و رده بندی سریال ها بر اساس استاندارد هر شبکه ای متفاوت است.

رعایت این درجه بندی در هنگامه‌ی معرفی فیلم‌ها برای مخاطبین الزامی است. (هرچند عموم مخاطبین ِ من افراد بالای ۱۸ سال هستند، اما در کل برای روانشناس یا روان درمانگری که مشغول تراپی بیماران است و ممکن است مراجع او نوجوان باشد، رعایت این است الزامی است).

این دسته‌بندی و استانداردها را به نقل از ویکی‌پدیا برایتان می‌آورم:

درجه G- عمومی

مخفف General Audience به معنی تماشاگران عمومی است که همه سنین قادر به تماشای این فیلم‌ها می‌باشند، و به این معنی است که فیلم چیزی را شامل نمی‌شود و حتی خطری برای بچه‌های جوان هم ندارد: (۱۹۶۸–تاکنون)

درجه PG

مخفف Parental Guidance Suggested به معنی تصمیم‌گیری با والدین است که ممکن است مواردی برای بچه‌ها مناسب نباشد، و به این معنی است که والدین ممکن است دوست نداشته باشند بچه‌های جوانشان این سری فیلم‌ها را ببینند و ممکن است مسئله‌ای هم نداشته باشد. (۱۹۷۲–تاکنون)

درجه PG-13

مخفف Parents Strongly Cautioned به معنی تذکر قاطع به والدین است که بعضی موارد برای بچه‌های زیر ۱۳ سال نامناسب است و والدین باید برای اجازه دادن به بچه‌های جوان‌ترشان به دیدن این فیلم‌ها دقت نمایند. این فیلم‌ها حاوی خشونت، آمیزش و برهنگی نیستند؛ فقط حاوی مقداری صحنه عشقی (آمیزش) معمول و مواد مخدر و دخانیات می‌باشند. (۱۹۸۴–تاکنون)

درجه R

:مخفف Restricted-Under 17 به معنی بچه‌های زیر ۱۷ سال باید با والدین همراه باشند یا شخص بزرگتری سرپرست آنها باشد و به این معنی است که هیئت تشخیص داده است که موارد این فیلم‌ها برای بزرگ‌سالان است و والدین بیشتر از فرزندانشان ترغیب می‌شوند که این فیلم‌ها را ببینند.

همچنین ممکن است رتبه R به معنی‌های دیگری باشد، فیلم حاوی کلمات رکیک، خشونت، آمیزش و نمایش استعمال مواد مخدر و دخانیات است. (۱۹۶۸–تاکنون)

درجه NC-17

مخفف No One 17 and Under Admitted به معنی هیچ شخص ۱۷ سال و زیر ۱۷ سال قادر به تماشای این نوع فیلم‌ها نمی‌باشد، ممکن است فیلم حاوی مناظر واضح آمیزش یا کلمات ناخوشایند یا خشونت زیاد یا تمام موارد باشد. درجه NC-17 بر این دلالت ندارد که فیلم مستهجن و ضد اخلاقی است. (۱۹۹۰–تاکنون)

یک نکته مهم:
رده‌بندی سریال‌ها با فیلم‌های سینمایی متفاوت است. من به دلیل استفاده نکردن از سریال و معرفی نکردن آن‌ها به مخاطبان خودم، رده‌بندی سنی آن‌ها را بیان نکردم. با جستجو در اینترنت می‌توانید به این لیست دسترسی پیدا کنید.