زندگینامه احمد قوام السلطنه (مدل ذهنی وتفکر استراتژیک برای مدیران)

احمد قوام السلطنه از آن شخصیت ها و سیاستمداران بزرگ ایرانی است که متاسفانه در بین مردم ایران گمنام مانده و بسیاری او را نمی شناسند. شاید اگر محققان وطن دوست بیشتری داشتیم، روش فکری، مدل ذهنی، شخصیت و کاریزمای کاری، روابط قدرتمند و تعاملات و ارتباطات این شخصیت در کنار انتخاب ها در میانه بحران او را میشد چندین جلد کتاب برای مدیران کسب و کار، مردم عادی و جوانان، مدیران سیاسی و نظامی کرد.

شاید هم بشود دلیل این گمنامی و انزوا و سکوتی که در برابر وجود دارد، بخاطر مبارزه با شوروی، بیرون کردن ارتش و سربازان روس از شمال ایران، فریب دادن استالین خونریز، تارومار کردن تجزیه طلب ها در تبریز و مهاباد دانست، چرا که پرآوازه شدن این نام، برای بسیاری از روشنفکران و صاحبان قدرت در ایران، ضرر دارد.

احمد قوام (یا قوام السلطنه) از پرکارترین سیاستمداران تاریخ معاصر ایران است که 5 دوره در اواخر قاجار تا دوره پهلوی، به نخست وزیری رسید و اقدامات بسیار بسیار زیرکانه، پیچیده و جالبی رو برای ایران زمین، طراحی و اجرا کرد.

اینجا به صورت خلاصه تلاش میکنم در سه بخش، این نوشته را ادامه بدهم:

• زندگینامه فشرده احمد قوام
• مدل ذهنی و استراتژی و راهبردهای او + نسخه ای برای مدیران کسب و کار
• منابع مطالعاتی بیشتر برای آشنایی با احمد قوام

سکوت عجیبی که درباره احمد قوام در ایران وجود داشته مرا به فکر فرو برده و عملاً تلاش میکنم به اندازه خودم درباره این نام، شخصیت جذاب، ذهن پیچیده و مدل فکریش، محتوا تولید کنم. شاید هم یک روز با یک متخصص استراتژی و تاریخ یک قسمت از پادکست اکنون را به این کار اختصاص دادم.

زندگینامه فشرده احمد قوام السلطنه

• نام کامل: احمد قوام (ملقب به قوام‌السلطنه)
• زادروز: ۱۲۵۲ شمسی (۱۸۷۳ میلادی) – تهران
• درگذشت: ۱۳۳۴ شمسی (۱۹۵۵ میلادی) – تهران
• خاستگاه: خاندان قوام‌الملک شیرازی، یکی از خانواده‌های بانفوذ قاجاری
• تحصیلات: علوم سیاسی، حقوق و ادبیات فارسی؛ آموزش دیده در دربار قاجار

• مناصب کلیدی:
  • ۵ بار نخست‌وزیر ایران
  • وزیر داخله، وزیر امور خارجه، وزیر عدلیه
  • استاندار خراسان، نماینده ایران در جامعه ملل

• مهم‌ترین نقش تاریخی:
  • حل بحران تجزیه‌طلبی آذربایجان (۱۳۲۴)
  • بیرون راندن و عقب‌نشینی ارتش روس ها از ایران
  • تنظیم قرارداد ۱۹۱۹ (مورد مناقشه با انگلستان)
  • مقابله همزمان با نفوذ حزب توده، دربار پهلوی، و فشار خارجی

• ویژگی‌ها:
  • استراتژیست بحران، دیپلمات برجسته، اهل مکر سیاسی
  • چهره‌ای چندوجهی: هم مورد نفرت نخبگان، هم ناجی ملت در بزنگاه‌ها

• میراث فکری:
  • نماد قدرت نرم، توازن قدرت، و تصمیم‌سازی در شرایط عدم قطعیت
  • الگوی سیاست‌ورزی مستقل در میدان نفوذ ابرقدرت‌ها

مدل ذهنی و استراتژی احمد قوام برای مدیران کسب و کار

پیشنهاد میکنم مستند زندگینامه او و مقالاتی که در ادامه گفته شده را ببینید تا این نوشته و دلایل ربط دادن آن را با دقت بیشتری درک کنیم و بتوانیم در زندگی و کسب و کار خودمان پیاده سازی کنیم.

احمد قوام‌السلطنه، سیاست‌مداری که در پرآشوب‌ترین برهه‌های تاریخ ایران بارها بر مسند قدرت بازگشت، در دل بحران‌ها مذاکره کرد، دشمنان را ابزار ساخت، و در برابر قدرت‌های جهانی بی‌آن‌که وابسته شود، توازن ایجاد کرد.

در ادامه با برخی از این تصمیمات آشنا می شویم:

1. قدرت در میدان چندقطبی (Multi-Polar Power Strategy)

عنوان این بخش رو میشه «هنربازی در میدان رقبا» هم نامید. اما قوام چه کرد؟ بین شوروی، انگلیس، شاه، روحانیت، حزب توده و ارتش، تعادلی سیال ایجاد کرد. بازی با تضادهای ساختاری برای بقا.

برای مدیران:

• بین تأمین‌کنندگان، رقبا، سرمایه‌گذاران، کارمندان و دولت، توازن ایجاد یا پیدا کن.
• اجازه نده هیچ‌کدام بر تصمیمات تو مسلط شوند.
• هر قدرتی را تا جایی تقویت کن که بتواند دیگری را متعادل کند، نه حذف.

ابزار اجرایی:

• تحلیل نقشه قدرت در بیزینس خود (Power Map)
• طراحی سیستم‌های بازخورد چندلایه

2. اولویت بقا بر رشد و توسعه

احمد قوام با استعفاهای به موقع، کناره گیری از قدرت، نشست و برخواست با بزرگان جبهه های مختلف و ایجاد روابط دوستی قدرتمند داخلی و خارجی، اولین گام را بقا و استمرار خودش و تنظیم دقیق با «قدرت» و در ادامه پیگیری منافع انجام میداد.

قوام چه کرد؟ بارها از نخست‌وزیری کناره گرفت تا در زمان مناسب، با قدرت بیشتر بازگردد.

الف) خروج استراتژیک – استعفا به‌عنوان ابزار قدرت (Strategic Resignation) یکی از بهترین ابزارهای احمد قوام بود که با دو هدف انجام میشد:

• خروج کنترل‌شده از قدرت برای بازیابی مشروعیت
• بازسازی برند شخصی خودش در سیاست ایران

ب) بازی میان امپراتوری‌ها (Imperial Balancing) نیز یکی ازبهترین روش های حکمرانی و سیاست ورزی او بود. احمد قوام در پی آمال و آرزوها و شعارها نبود و زمین سخت واقعیت (همسایگی با دشمن بزرگی به نام روس ها و حضور انگلستان در ایران) را با هنرحکمرانی بر اساس واقعیت ها پیگیری می کرد، اهداف:

• تعامل همزمان با شوروی و بریتانیا
• سیاست مکالمه با هر دو بدون وابستگی مطلق
• رفع ضرر بزرگ موجود (بیرون انداختن ارتش روسیه از ایران) و پایان دادن به تجزیه طلبی در تبریز و کردستان.
• تسهیل در ورود قدرت نوظهور آمریکا به ایران

ج)

برای مدیران چه درسی داره:

• عقب‌نشینی هوشمندانه، نشانه ضعف نیست.
• مذاکره، همیشه و همه جا ابزار قدرتمند شماست
• توسعه روابط، بیش از 70 درصد زمان کاری یک مدیریت به توسعه روابط، ایجاد ارتباطات درون صنعت و خارج از صنعت، لابی گری، دسترسی به اطلاعات دست اول و شناخت ظرفیت های بازار و رقبا و حتی نیروی کار سپری می شود.
• تحلیل چرخه عمر محصول/مشتری، واقعاً مهمه. کنار گذاشتن ایده یا محصول شکست خورده هم جرات و شناخت زمان مناسب میخواهد.

3. شناخت دقیق مفهوم و معنای «قدرت» و «قدرتمند شدن» و «قدرتمند ماندن»

استراتژی برندسازی فردی (Personal Brand Strategy) در بازی قدرت. کسی که توانست نام و حضور خودش در عرصه سیاست را مدیریت حل بحران در چشم رقبا و متحدان بسازد و از این برندسازی، به وقت لزوم استفاده کند.

قوام چه کرد؟ نامش تبدیل به نماد «مرد بحران» شد.

علاوه بر این از رسانه ها هم به خوبی استفاده میکرد (حتی با تعطیلی آنها) در واقع میشه گفت: مدیریت افکار عمومی با حداقل رسانه.

دو مورد زیر شاید بتونه برای شما مفید باشه:

1. پروفایل‌سازی حرفه‌ای (LinkedIn, PR) – لینکدین رو واقعاً جدی بگیرید.
2. حضور گزینشی در رسانه‌ها و گفتگوها (استفاده از ظرفیت پادکست ها، کانالهای یوتیوب و…)

برای مدیران چه نکاتی وجود داره؟

• اگر مدیرعاملی هستی که دعوت به کار میشوی (و کسب و کار برای خودت نیست) خودت را در ذهن بازار، مشتری، شریک و رقیب، به‌عنوان چهره‌ای قدرتمند و پیچیده ثبت کن.
• اگر شرکت و بیزینس برای خود شماست، به عنوان صاحب کسب و کار باید برندسازی شخصی درون صنعت، بین نیروی انسانی فعال و مهم آن صنعت، بین همکاران و رقبا بسازی و جایگاه ویژه ای در ذهن رقبا و همکاران خلق کنی.

4. مدیریت دشمن به‌جای نابودی (Strategic Enemy Engagement)

یکی از دیگر از کاربلدی آدمهایی که اهل بازی قدرت هستند، که البته بازی و تیغ دو لبه است و ممکنه جایی همه چی را از دست داد. در هر صورت، قوام این کار را به خوبی انجام میداد. ایجاد دولت ملی در برابر نفوذ شاه، روحانیت و انگلیس (۱۳۲۱–۱۳۲۶)

چالشهای روی میز احمد قوام: شاه جوان (محمدرضا)، روحانیت، حزب توده، سفارت انگلیس و شوروی در مقابل یک دولت ضعیف.

اقدامات احمد قوام برای آنها: استفاده از چهره‌های روشنفکر، ایجاد توازن، بهره‌گیری از بحران اقتصادی برای جذب مشروعیت مردمی.

نتیجه: حفظ توازن در یک میدان چندقطبی پرآشوب.

همچنین یک نمونه دیگر برخورد با حزب توده و میدان‌داری در ناآرامی‌های داخلی بود. (چیزی که کمونیست ها و چپ ها همچنان دلشان خون است و اشکشان جاری، مخصوصاً که پدر معنوی آنها استالین را هم اینگونه بازی داد و از ایران اخراج کرد).

گاهی از توده‌ای‌ها برای فشار به شاه یا انگلیس استفاده می‌کرد، گاهی سرکوبشان می‌کرد. یک بازیگر ماهر قدرت بود که تهدیدات داخلی را همزمان سرکوب و استفاده می‌کرد.

درسی کهمیشود آموخت: مهارت در “مدیریت تضاد داخلی” با استفاده از روش‌های چندلایه؛ بهره‌گیری از دشمن به‌عنوان ابزار کنترل بحران.

که این دو هدف را دنبال میکرد:

• استفاده ابزاری از گروه‌های مخالف در راستای قدرت و منافع ملی،
• طراحی تضادهای قابل کنترل برای تحکیم قدرت (مثل کابینه متنوعی که ایجاد کرد)

5. دانش مذاکره – مهارت بالا و داشتن ابزارهای آن

انصافاً که شخصیت و روش احمد قوام را باید در تمام کلاس های مذاکره معرفی کرده و آموزش داد. کسی که به خوبی توانست مذاکرات سیاسی در بازی قدرت را پیش ببرد و علاوه بر اخراج ارتش روس ها از ایران و پایان دادن به تجزیه طلبی، نیروهای داخلی را هم به خوبی مدیریت کرده و نیروی قدرتمندی مثل آمریکا را هم وارد معادله کند.

در ادامه چند نکته درباره دانش مذاکراتی احمد قوام می نویسم، امیدوارم دوستان متخصص هم این موارد را تکمیل کنند (البته اگر عمری داشته باشم، در یک پست جداگانه به این موضوع می پردازم و مفصل و با جزییات آنراشرح میدهم)

یک) آلترنانیو دیگری نداشت.
«قرارداد نفت شمال و اخراج نیروهای روسی از ایران» دو هدفی بود که باید دنبال میکرد. اما با برجسته کردن اهمیت نفت شمال که برای استعمارگر روس جذاب بود، توانست میل و خواست آنها از تجزیه ایران (تبریز و مهاباد) را خاموش کند و وعده نفت شمال را داد.

در نهایت اما در یک بازی بسیار پیچیده و کالباسی (قرارداد اولیه با استالین) و با ایجاد بازی و چند وجهی کردن معادله (ورود آمریکا به بازی، نطق نماینده ایران در سازمان ملل متحد و بهانه کردن انتخابات و عدم برگزاری آن)، ارتش روسیه را اخراج کرد، اما در نهایت باز هم نفت شمال ایران را به روس ها واگذار نکرد.

دو) سیاست تطویل و کش دادن و خسته کردن را در پیش گرفت.
درواقع روس ها و انگلیسی ها را واقعاً خسته کرده بود. دلیل آن هم امکاناتی بود که داشت، از همه ظرفیتها استفاده میکرد، بازی های جدید شروع میکرد، به تاریخ مسلط بود، به اندازه کافی ثروت و قدرت داشت که نشه تطمیعش کرد، ذهن منسجمی برای درک همه شرایط و واقعیت هم داشت.

سه) نیات خود را پنهان میکرد.
شخصیت بسیار پیچیده ای بود که حتی در برابر شاه ایران هم، بر اساس صلاحدید شخصی، نیات و مقاصد پنهانی خودش را بیان نمیکرد. اما در زمین بازی منافع ملی مهره به دست بود. توانایی سکوت و دوراندیشی و صبور بودن او واقعاً نمونه است.

اطلاعات بسیار ارزشمند است و نباید براحتی آن را منتشر کرد. به همین دلیل از کوچه بازاری کردن تصمیمات پرهیز میکرد و در حلقه بسته تصمیم گیری و تصمیم سازی میکرد. (بر خلاف چپ ها که با سواستفاده از سندیکاهای کارگری و با چماق و عربده کشی منافع روسیه را در ایران، پیگیری می کردند. هرچند بعداً به کلمات و کتاب نویسی و تولید محتوا روی آوردند).

چهار) ایجاد جبهه جدید برای رقیب، یعنی تسهیل ورود آمریکا به عنوان قدرت برتر جهانی به ایران
در راستای تنگ کردن جای پای انگلستان و روس ها، و از سمتی دیگر، ایجاد رقابت بین آنها و استفاده از قدرت آنها در جلوگیری از درگیری نظامی.

براستی که چه سیاست هوشمندانه ای در پیش گرفته بود. چیزی که این روزها با نزدیک به گذشت صدسال، همچنان سیاستمداران ایرانی فاقد این بینش هستند و به آغوش روس ها پناه برده اند و عملاً میان قدرت ها ایران را تقسیم کرده اند. کاری که اعراب به خوبی برنامه ریزی کردند و هر قدرتی درآنجا، به فکر ساختن و تولید بیشتر و ایجاد محبوبیت برای خویش است تا تکه پاره کردن و بردن.

پنج) صبور بودن در مذاکره

شش) داشتن تصویر بزرگ تر و درگیر نشدن در جزییات بی اهمیت (هر چند پرسروصدا)

هفت) نگاه بلند مدت

هشت) ایجاد دوستی ها و روابط بسیار قدرتمند و ارزشمند

مثلاً این عکس که به مذاکره اشرف پهلوی با احمد قوام برای بازرگشت به قدرت میپردازد. در واقع اشرف درون سیستم، بر خلاف شخص شاه، طرفدار ایشان بود:

نه) کابینه ترکیبی، کاهش نارضایتی ها و اینکه هر کسی در کابینه نماینده خود داشته باشد.
(حتی روسیه و انگلستان). و وقتی هم که شاه درخواست برکناری وزیر کار را داد، با پذیرش و پیشنهاد اینکه: با توجه به طرفداری ایشان از روسیه، بهتر است سفیر ایران در روسیه شود، در دقیقه آخر هم نفع ِ مذاکراتی را دنبال می کرد.

بقیه اش هم بماند برای پست جداگانه ای که در این زمینه خواهم نوشت.

احمد قوام یک استراتژیست بود…

احمد قوام‌السلطنه یک استراتژیست کهنه‌کار بود؛ نه به‌خاطر ایدئولوژی یا محبوبیت، بلکه به‌دلیل شناخت دقیق از قدرت، زمان، و تضاد.

او را می‌توان در کنار چهره‌هایی چون بیسمارک، هنری کیسینجر و حتی ماکیاولی در زمینه‌ی بازی با قدرت تحلیل کرد—در مقیاس ایران قرن بیستم.

من خودم به شخصه از زبان دکتر محمود سریع القلم شنیدم (نقل به مضمون):

که من در 200 سال گذشته فقط یک سیاستمدار میشناسم آن هم احمد قوام السلطنه است.

منابع بیشتر برای مطالعه و تماشا

مستند درباره احمد قوام السلطنه

تنها یک مستند در این سالها من درباره احمد قوام دیده ام (جفا بر این مرد بزرگ). واقعاً عجیبه که این همه سکوت شده درموردش و تمایلی به مطرح کردنش در جامعه وجود نداره.

مستند احمد قوام

مفهوم «قدرت»

موقع نوشتن این متن، کتابهای زیر به ذهنم میرسه که مطالعه آن را برای شناخت مفهوم قدرت بهتون پیشنهاد میکنم:

در ادامه اگر کتابهای دیگری هم به ذهنم برسه یا بعداً آشنا بشم رو اضافه می کنم. فعلا کتاب سوم رو به صورت فایل پی دی اف آن را دانلود کنید:

دانلود رایگان PDF کتاب نظریه‌ی قدرت