آیا می‌توان انکار کرد که برای ما ایرانی‌ها مسئلۀ «مواجهه با آمریکا» در نیم قرن گذشته تعیین‌کننده‌ترین مسئله بوده است؟ آیا می‌توان عاملی را یافت که بیش از مسئلۀ «مواجهه با آمریکا» بر سرنوشت ایران معاصر تأثیر گذاشته باشد؟ برای همین است که هرقدر از هوشمندی و تیزبینی علی حاتمی بگوییم کم است! او «نخستین مواجهۀ یک ایرانی با آمریکا» را به تصویر کشید: «حاجی واشنگتن». .
حاجی واشنگتن کیست؟
نام حاجی واشنگتن (۱۸۴۹ــ۱۹۳۷ میلادی؛ برابر با ۱۲۲۸ــ۱۳۱۶ شمسی) میرزا حسینقلی‌خان بود، ملقب به معتمدالوزاره و صدرالسلطنه. او پسر هفتم میرزا آقاخان نوری بود، همان دولتمرد قاجار که در برکناری و قتل امیرکبیر نقش داشت و خود پس از امیرکبیر صدراعظم شد. حسینقلی‌خان در جوانی جذب وزارت خارجۀ ایران شد و ابتدا با درجۀ «ژنرال کنسول» (سرکنسول) به هند رفت. درست در همان سال‌ها آمریکا (معروف به «ینگۀ دنیا») به تازگی به ایران سفیر فرستاده بود.
ساموئل بنجامین نخستین فرستادۀ آمریکا در ایران بود (سال‌های ۱۸۸۳ تا ۱۸۸۵؛ برابر با ۱۲۶۲ تا ۱۲۶۴ شمسی). اما ایران هنوز در آمریکا سفیری نداشت. اسپنسر پرات که ۱۸۸۶ تا ۱۸۹۱ سفیر آمریکا در ایران بود، ناصرالدین شاه را ترغیب کرد سفیری به آمریکا بفرستد. شاه، حسینقلی‌خان (حاجی واشنگتن) را برای این مأموریت انتخاب کرد و او پس از بازگشت از هند، در ۱۸۸۸ (۱۲۶۷ شمسی؛ ۱۳۰۵ قمری) به عنوان نخستین سفیر ایران، راهی واشنگتن شد.درباره‌ی او در وب‌سایت iranicaonline بیشتر بخوانید
.
حاجی سفارت ایران را در واشنگتن برپا کرد و با وزیر امور خارجه و همچنین با کلیولند، رئیس‌جمهوری آمریکا، دیدار کرد و نامه‌ای از ناصرالدین شاه به او داد. شاه در این نامه از آمریکا کمک خواسته بود تا از ایران در برابر روس‌ها و انگلیسی‌ها حمایت کند. حاجی در مدتی که در آمریکا بود گزارش‌های ارزشمندی از وضع سیاسی، اداری، نظامی و اقتصادی آمریکا به ایران فرستاد. ضمن این‌که نامه‌های او به صدراعظم و شاه نیز اهمیت و جذابیت فراوان دارد.
در بسیاری منابع تصویر بدی از حاجی واشنگتن ترسیم شده است و برخی او را «دیوانه» می‌خواندند که مغرضانه به نظر می‌رسد. او فرد ساده‌ای بود، اما نگاهی به همان نامه‌های او نشان می‌دهد سبک‌مغز نبود. اعمال عجیب و غریبی هم به او نسبت داده‌اند که به نظر نادرست است، برای مثال می‌گویند او به مناسبت عید قربان در سفارت ایران گوسفندی قربانی کرده بود که این ماجرا جنجالی شده بود، در حالی که او اصلاً در عید قربان در واشنگتن نبود!
مأموریت حاجی یک سال بیشتر دوام نیاورد، گرچه او در نامۀ خود به صدراعظم اصرار می‌کرد یک سال زمان کمی برای انجام چنین مأموریتی است و زمان لازم است تا بتوان کار مفیدی کرد، ضمن این‌که چهار ماه از این یک سال هم به رفت و برگشت می‌گذشت. حاجی پس از بازگشت، مدتی وزیر فوائد عامه بود و بعد به سفارت ایران در بغداد رفت.
حاجی از دیدن آمریکا به شگفت آمده بود و حتا می‌گفت اسلام واقعی در آمریکاست:
«اساس دین پیغمبر صل الله علیه و آله در ینگۀ دنیاست. آن چه خداوند و پیغمبر خواسته است اینجاست».
این جمله شبیه همان جملۀ معروف سیدجمال‌الدین اسدآبادی است که گفته بود:
«به غرب رفتم اسلام دیدم ولی مسلمان ندیدم و به مشرق برگشتم اسلام ندیدم، ولی مسلمان دیدم».
حاجی در نامه به صدراعظم ایران، امین‌السلطان، می‌گوید دوستی با آمریکا «فوز عظیم» است و ملتمسانه می‌گوید اگر هم رابطه با دیگر کشورها را قطع کردید، رابطه با آمریکا را قطع نکنید. این بند جالب از نامۀ حاجی را بخوانید:
«بنده این مطلب را لابدم [= ناگزیرم] بنویسم هر خیالی هم که می‌کنید مختارید. تعریف از خودم نمی‌کنم بلکه عرض میکنم که هیچ نیستم، اما محض دولت‌خواهی عرض میکنم که اگر ملاحظۀ حرفه می‌کنید سفارت برلن و وینه [= وین] و لندن و پاریس را اگر موقوف می‌کنید بکنید و سفارت ینگۀ دنیا را موقوف نکنید و دوستی با این مملکت را فوز عظیم بشمارید. من بدم و به کار نمی‌خورم دیگر را بفرستید. از واشنگتن و سفارت این مملکت صرف نظر نکنید. بسیار جای افسوس است که تاکنون در همچه جایی آدم نداشتید و هر چه می‌خواستید از اینجا نخواستید و با این‌ها مراوده نکردید.» (پایان نقل‌قول) .
منبع محتوای بالا نوشته کانال تلگرامی آقای مهدی تدینی است.
.
چرا باید این فیلم را ببینیم؟
مسئله‌ی آمریکا هنوز برای ما حل نشده است.
ما در مواجهه با غرب و به ویژه آمریکا، همچنان معطل مانده‌ایم
دیالوگ‌های کهنی را می‌توان دید از انسانی که سرش در سرزمین‌های متمدن وارد شده اما پای و دلش همچنان در سنت گیر کرده است. دوران گذاری که دیدنش، در این فیلم می‌تواند دورانِ گذار ِ ما را هم نمایش دهد.
شقه کردن گوسفند و دیالوگی معروف از زبان حاجی واشنگتن که یکبار دیگر بهتر است آن را مرور کنیم:
تنهایی و غربت و شیوه‌ی تعاملِ صدرالسلطنه با تنهاشدن، تفاوتی که در وضع و روزگار ِمردم ِ ایران و غرب نشان داده می‌شود.
دیدن مسیر ِ طی شده و آنچه تاکنون «حل نشده» باقیمانده است، می‌تواند کمکی کوچک یا راهنمایی برای حل این موضوع باشد. آمریکا پرنفوذترین و موثرترین کشور بر اوضاع و احوال ایران و ایرانیان امروز است. مسئله‌ای که نمی‌توانیم حل کنیم (یا نمی‌گذارند که حل شود.)
.
سطرهایی از نامۀ حاجی واشنگتن به صدراعظم ایران
مربوط می شود به ۱۸۸۸ میلادی؛ ۱۲۶۷ شمسی:
…نقطۀ مأموریت بنده از تمام سفرای دولت علّیه دورتر و به تمدن و تربیت نزدیک‌تر است و اهالی این مملکت به تمامی اهالی اروپا [را] استهزا می‌کنند و آن‌ها را اجنبی می‌شمارند و روس و انگلیس را سخریه می‌نامند و ببینید که تفاوت چقدر است. تمام اهالی مملکت اتازونی [= ایالات متحد] مثل مستر پرات [= دومین سفیر امریکا در ایران] بلکه بهتر از او هستند.
مملکتی که بیست کرور مثل مستر پرات دارد ملاحظه بفرمائید که آیا ممکن است کسی بتواند ظلم به آن‌ها بکند. تمام بیدار و هوشیار و با علم و تربیت و مال هستند. زن‌های این مملکت با مردها در تربیت و کار تفاوت ندارند و تمام رجال و امنای دولت مواجب بخور و نوکر رعیت هستند و اگر خلافی بکنند جماعت آنان را معزول می‌نماید…
کار می‌خواهند و هنر، و آزادی مالک مملکت است و می‌توانید از این مسئله این مطلب را قیاس کنید تمام مردم ینگۀ دنیا [= آمریکا] فرداً فرداً سلطان قادر مستقل هستند.
مملکتی که پنجاه کرور نفس محترم سلطنتی دارد ببینید به چه اطمینان و آسایش راه می‌روند و کار می‌کنند و به چه اندازه این خلق محترم و با مکنت هستند. دولت علیه ایران با افتخار تمام می‌تواند بگوید… با یک دولت محترم معتبری که اولین دولت دنیاست آشنایی و دوستی دارم.
حکایت امریکا، حکایت اروپا و واشنگتن و برلین و اسلامبول و لندن و پاریس و وینه (وین) نیست. اینجا جای دیگر و زندگانی دیگر. گدا هیچ نیست. چراغ همه برق است… در راه‌آهن مهمانخانه و حمام و تماشاخانه است.
شهری است متحرک. در نیویورک قطار راه‌آهن بی‌بخار و اسب راه می‌رود. تمام مخلوق کامل العیاره و با خط و ربط هستند. بیسمارک بیاید شرمنده می‌شود. در تماشاخانه‌ها همیشه تقلید روس و انگلیس و سایرین را درمی‌آورند و به آن‌ها می‌خندند. مهمانخانه‌ها از عمارات سلطنتی لندن بهتر است. اساس دین پیغمبر صل الله علیه و آله در ینگۀ دنیاست. آن چه خداوند و پیغمبر خواسته است اینجاست. اغلب مردم شرب نمی‌کنند و در وقت عبادت به بطالت نمی‌گذرانند…
بنده این مطلب را لابدم [ناگزیرم] بنویسم هر خیالی هم که می‌کنید مختارید. تعریف از خودم نمی‌کنم بلکه عرض میکنم که هیچ نیستم اما محض دولت‌خواهی عرض میکنم که اگر ملاحظۀ حرفه می‌کنید سفارت برلن و وینه و لندن و پاریس را اگر موقوف می‌کنید بکنید و سفارت ینگۀ دنیا را موقوف نکنید و دوستی با این مملکت را فوز عظیم بشمارید.
من بدم و به کار نمی‌خورم دیگر را بفرستید. از واشنگتن و سفارت این مملکت صرف نظر نکنید. بسیار جای افسوس است که تاکنون در همچه جایی آدم نداشتید و هر چه می‌خواستید از اینجا نخواستید و با این‌ها مراوده نکردید…
این مطلب را هم باید دانست که قانون مملکت و دولت چیزی است علیحده… کتاب خدا البته مقدس و مخصوص امور مذهبی است و علم ماها کفایت بواطن آن را ندارد. چنان که امام می‌فرماید هفتاد بطن دارد. پس ما باید قانونی در مملکت داشته باشیم چنانچه عثمانی‌ها با داشتن مذهب اسلام و احترام قرآن نظامنامه دارند. اقلاً… چرا مثل عثمانی‌ها نظامنامه نداشته باشیم.
شما را به خدا حالا که زمام دولت ایران به کف کفایت جنابعالی است فکری در این خصوصیات بکنید و اسلاف خود را نیکبخت بفرمایید. بحق شاه اولیا که عنقریب تمام خلق ایرانی فانی و مسخر اجنبی می‌شوند و اگر به این کارها شروع کنید بالله که از همه کارها سودمندتر است و دشمن نمی‌تواند به قدر ذره رخنه در کار و بار بکند… . . .
.
دانلود PDF متن کامل نامه‌ی حاجی واشگنتن
در آدرس زیر می‌توانید متن کامل نامه‌ی حاجی واشنگتن را دانلود کرده و بخوانید:
دانلود PDF نامه‌ی حاجی واشنگتن .
.
دانلود یا مشاهده‌ی فیلم کامل حاجی واشنگتن
فیلم سینمایی «حاجی واشنگتن»، ساختۀ علی حاتمی (۱۳۶۱)، زندگی حسینقلی خان صدرالسلطنه، نخستین سفیر ایران در بلاد «آمریک» را روایت می‌کند. فیلم به محض تولید توقیف شد و سرانجام شانزده سال بعد، در سال ۱۳۷۷ اکران شد.
در این قسمت می‌توانید فیلم کامل حاجی واشنگتن ساخته‌ی کارگردان بزرگ ایرانی آقای علی حاتمی را مشاهده یا دانلود کنید
.
منابع مرتبط و فیلم‌های بیشتر:
این فیلم تنها یکی از فیلم‌های معرفی شده است. شما می‌توانید برای مشاهده لیست بلندی از بهترین فیلم‌های ایرانی و خارجی (و بهترین فیلم‌های تاریخ سینما) به همراه آرشیو بزرگی از فیلم‌درمانی های مرا در آدرس زیر مشاهده کنید:
مشاهده‌ی همه‌ی فیلم‌های سینمایی معرفی شده
این یکی از زیرمجموعه‌های تلوزیون زمان است که در آن فیلم‌های آموزشی مرتبط با مدیریت زمان و… را منتشر میکنم. برای دیدن آن می‌توانید به صفحه‌ی نخست تلوزیون زمان مراجعه کنید.
اگر دقت کرده باشید این فیلم یک بخشی از زندگینامه است. من در سایت خودم زندگینامه‌های زیادی را منتشر میکنم و به باور من مطالعه و شناخت دقیق حداقل ۵۰۰ زندگینامه می‌تواند تحولی در بینش ما نسبت به زندگی و کار ایجاد کند. اگر وقت داشتید، سری هم به بخشِ زندگینامه‌ها و بیوگرافی‌های سایت بزنید که شامل فیلم، مستند و کتاب است.
آدرس کوتاه و اختصاصی این پست برای آدرس‌دهی در شبکه‌های اجتماعی:
